بچه ها؛ فراموش شدگان در سینما ، از شکل گیری سینمای کودک تا افول و جشنواره زدگی - مجله هاستفا

گروه فرهنگ و هنر خبرنگاران؛ مریم سواری؛ یکی از شاخه های مهم فیلم سازی، فراوری فیلم برای کودک است. ساختن آثار برای سینمای کودک، حساس تر از فراوری آثار در سایر حیطه هاست چرا که این سینما خود مخاطب حساس تری دارد. در این سینما مستقیماً با روان بچه ها سروکار داریم؛ بچه ها سینما را جدی می گیرند و به همین علت هرگونه سهل انگاری در این حیطه، عواقب جبران ناپذیری به همراه دارد.

سینما ابزاری روایت گر و در دسترس ترین واسطه برای کاوش در جهان است؛ یکی از تفاوت های بین سینمای کودک و بزرگسال، وجود مخاطب خاص است. فیلم کودک یکی ار فراوریات رسانه ای است که به ادراک جامعه از مفهوم کودکی شکل می دهد و واقعیت های جهان را به روشی مناسب برای مخاطب کودک بازگو می نماید؛ این سینما می تواند آثاری را بیافریند که تأثیر پایدار در جهان بینی و ارزش گذاری کودک داشته باشند. حال، آیا سینمای کودک ما توانسته به جهان خردسالان نزدیک شود، رویدادها را با چشم بچه هاه ببیند و از روایت، مجذوب نمایندهیت و کشش مناسب با مخاطب برخوردار باشد؟ برای پاسخ به این سؤالات و بعلاوه به بهانه روز جهانی کودک به سراغ سینمای ایرانی کودک رفتیم و در ابتدا نگاهی به پیشینه شکل گیری این نوع سینما در ایران انداختیم.

شکل گیری سینمای کودک در ایران

علی رغم اکران نخستین فیلم بلند سینمایی ایرانی در سال 1309 (آبی و رابی)، تا سال 1331 هیچ کودکی در آثار سینمایی ایرانی ظاهر نشد و مدت ها زمان برد تا بچه ها ولو به شکل کوتاه در سینما ظاهر شوند. این اشارات کوتاه به بچه ها که از سال 1331 آغاز شد هرچند که فیلم ها را وارد زمره آثار سینمای کودک نمی نماید اما گام های مهمی برای شکل گیری این سینما به شمار می آیند.

بهره گیری از کودک در سینما

با توسعه فعالیت های سینمایی ایران در سال 1331، اندازه فراوریات سالیانه به مرز 10 فیلم رسید و در 3 فیلم از آثار به نمایش عایدیه در آن سال برای نخستین بار به کودک اشاراتی شد؛ البته هیچ کدام از آن فیلم ها راجع به بچه ها نبودند و بچه ها نقش تأثیرگذاری را به عهده نداشتند. تا سال 1333 تعداد قابل توجهی فیلم در سینمای ایران فراوری شد اما بازهم اثر پررنگی از بچه ها به چشم نمی خورد اما در سال 1336 و پس از یک رکود دوساله در سینمای ایران، فیلم برهنه شادمان به کارگردانی عزیز رفیعی اکران و با استقبال روبرو شد؛ در این فیلم هرچند که شخصیت کودک نقش کلیدی ای را به عهده نداشت اما داستان فیلم برای نخستین بار، دقایقی روی شخصیت خردسال متمرکز می شود و این موفقیت نسبی باعث می شود که تا سال ها بعد، از الگوی استفاده از کودک برای متنبه کردن بزرگسالان استفاده شود. در فیلم فرشته فراری که در سال 1339 اکران شد نیز ما برای نخستین بار داستانی را می بینیم که بر روی یک کودک و اتفاقاتی که برای او رقم می خورد تمرکز می نماید؛ از آن سال به بعد کودک علاوه بر تنبه والدین و بزرگسالان، کارکردی نو در سینما پیدا کرد.

مرکز سینمایی کانون، نقطه عطف سینمای کودک

پس از افتتاح کانون پرورش فکری بچه ها و نوجوانان و توسعه فعالیت هایش در امور مربوط به کودک، نخستین جشنواره بین المللی بچه ها در تاریخ 18 آبان سال 1345 برگزار گردید که سه هدف را دنبال می کرد: فراهم آمدن منظره کامل از فراوریات جهانی در حوزه فیلم کودک و نوجوان، ایجاد علاقه و توجه در سطح بین المللی در خصوص مسائل مربوط به فیلم سازی برای بچه ها، معرفی فیلم های برجسته جهان که در تربیت و پرورش فکری بچه ها مؤثر است. در چهارمین سال برگزاری این جشنواره 67 فیلم از 23 کشور به نمایش عایدی اما در بین این آثار هیچ اثری از فراوریات سینمای ایران نبود؛ کانون به عنوان متولی جشنواره خلأ سینمای کودک ایران را جدی تلقی کرد و اقداماتی جهت ایجاد مرکز سینمایی انجام داد؛ به این صورت سینمای کودک ایران پس از سال ها حاشیه نشینی و بی مهری، هویتی مستقل پیدا کرد.

رونق سینمای کودک در دهه 60 و 70

از سال 1361 جشنواره بین المللی فجر، سینمای ایران را تحت تأثیر قرارداد و در این دوره از جشنواره به سینمای کودک و نوجوان بخش ویژه ای اختصاص داده شد؛ اما تنها جوایز و جشنواره ها نبودند که به اهمیت سینمای کودک تاکید کردند بلکه اکران فیلم عروسکی شهر موش ها و فروش آن تنها در سینماهای تهران به رقم 266.817.970 ریال و بعلاوه تعداد آثار کوتاه قابل توجه در سینمای کودک نیز باعث رونق سینمای کودک شدند.

سینمای امروز کودک؛ سینمایی جشنواره زده

شرایط فعلی سینمای کودک ایران آن هم باتوجه به اهمیت بالایی که دارد، مطلوب نیست و مسائل زیادی دارد. مهین جواهریان، کارگردان انیمیشن در مصاحبه با دانشجو عنوان نمود:متأسفانه باید این را بگویم که ما هم اکنون تقریباً سینمای کودک نداریم؛ علتش هم این است که سال هاست به شکل نیمه جان، افتان وخیزان در حرکت هستیم و این شرایط نگران نماینده است. به سینمای کودک ایران به عنوان بخشی از بدنه اصلی سینمای ایران نگاه نشده و حتی اگر فیلمی هنرمندانه و تأثیرگذار برای بچه ها ساخته شود، تمرکز پخش نمایندگان بیشتر بر روی حضورهای جشنواره ای و جهانی بوده است.

اکران آثار فراوری شده در حوزه سینمای کودک بسیار محدود است و جشنواره محور شده. مهین جواهریان در این باره گفته:اگر این جشنواره ها نبود که اصلاً سینمای کودک به این نقطه ضعیفی هم که الان واقع شده است نمی رسید. اما فقط برگزاری جشنواره کافی نیست، ضروری است ولی کافی نیست! وقتی کافی است که از فردای روز جشنواره این ارتباطات بین دست اندرکاران سینمای کودک برقرار بشود. بازهم جشنواره ها تمام می شوند و همه چیز به روال عادی بازمی شود. در جشنواره ها به کسب رضایت داوران و امتیاز ها بیشتر از تناسب اثر با سلیقه بچه ها بها داده می شود و این موضوع نگران نماینده است.

از طرفی با توجه به اینکه فیلم های کودک آورده اقتصادی برای تهیه نمایندگان ندارند در سینماها اکران نمی شوند، به وفور در دسترس نیستند و به شکل عمده تنها در جشنواره ها به نمایش درمی آیند؛ از طرفی دیگر حتی در شبکه های نمایش خانگی و صداوسیما، بچه ها علاقه بیشتری به تماشای آثار انیمیشن خارجی - که در دسترس ترند - دارند.

نادیده گرفتن سلیقه خردسالان؛ آفت سینمای کودک

یکی از مسائل مهمی که باید در پرداخت به این مسئله موردتوجه قرارداد تفاوت سینمای درباره کودک و سینمای برای کودک است؛ سینمای کودک سینمایی است که مختص کودک است و برای تفریح وی ساخته شده و نباید آن را با سینمای درباره کودک اشتباه گرفت که در بسیاری از مواقع برای بزرگسالان ساخته شده. نفس عدم توجه به این مسئله سبب می شود که از سلیقه و جهان بینی کودک دور شویم و آثار ساخته شده دیگر برایش مناسب نباشند. متأسفانه در زمینه آثار سینمایی بچه هاه با نوعی سهل انگاری روبرویم، گمان برده می شود که چون آثار برای بچه ها ساخته می شوند پس ساده اند و نباید اهتمام ویژه ای را صرف آن ها کرد درصورتی که اینگونه نیست، در ساخت آثار برای این قشر باید کوشش دوچندانی کرد. انتقال بی الگو و مستقیم مفاهیم اخلاقی به وسیله سینمای کودک به خردسالان از مواردی است که سبب روی گرداندن آنان نسبت به این آثار شده. آثار سینمای کودک در وهله اول باید برای کودک سرگرم نماینده و مجذوب نماینده باشند و در کنار فانتزی و ماجراجویی امور تربیتی را به کودک آموزش دهند.

یکی از علل نادیده گرفتن این مسائل در ساخت کار برای کودک نبود روان شناس و جامعه شناس در کادر فراوریی گروه هایی است که در این عرصه فعالیت می نمایند؛ مهین جواهریان در این باره می گوید: در تمام مراحل باید یک روان شناس همراه گروه باشد. از همان جایی که فیلم نامه نوشتن را آغاز می نمایند باید ارزیابی نمایند که اثرشان می تواند برای کودک مجذوب نماینده باشد یا نه؟ چگونه کار بسازند که اثرگذار باشد؟ و چگونه کاری فراوری نمایند که به کودک یاریی نموده باشند؟ اگر به این فکر کنیم که ما چرا فیلم کودک و نوجوان می سازیم و این همه بودجه و انرژی و وقت را هزینه آن می کنیم جوابش احتمالاً این است که ما می خواهیم به قشر کودک و نوجوان که مهم ترین قشر جامعه هستند یاری بکنیم، پرورششان بدهیم، اعتماد به نفسشان را بالا ببریم و آگاهی شان را رشد بدهیم، چون که آینده هر کشوری به آن ها بستگی دارد؛ پس حالا که می خواهیم این یاری را به آن ها بکنیم به نظر می رسد یک میزان ناآگاهانه و ناقص به این کار می پردازیم!

آشکارا می توان دید که سینمای کودک، امروزه در شرایط مناسبی قرار ندارد؛ سینمای کودک محل آزمون و خطا و عمل ناآگاهانه نیست و بدون شک سرمایه گذاری در حوزه سینمای کودک بلاعوض نخواهد بود و نتیجه آن را می توان در آینده مشاهده کرد؛ سهل انگاری در حوزه سینمای کودک می تواند در ذهنیت کودک و تربیت او خلل وارد کند، و بالعکس، اگر سینمای کودک و دست اندرکاران آن راه درست را در پیش گیرند، می توان رشد شخصیتی کودک را به نحو مناسب، با یاری سینما رقم زد.