نگاهی به شرایط خانه تاریخی نایب اسدالله - مجله هاستفا

هفدهم آبان 1399 بود که خبرگزاری منطقه اصفهان در گزارشی با نام خانه ای روی آب به خانه نایب اسدالله در محله مکینه خواجو پرداخت و اشاره نمود که این خانه از سوی مالک آن یعنی بانک سپه به مزایده گذاشته شده است.

در گزارش آن روز در خصوص این مزایده چنین آمد: روزنامه همشهری مورخ دوشنبه 21 مهر 1399 در لیست مزایده فروش املاک تملیکی و مازاد بر احتیاج بانک سپه واقع در استان اصفهان از خانه نایب اسدالله نام برده است. در این آگهی شماره پلاک ثبتی 2341 با کاربری مسکونی به نشانی اصفهان، چهار باغ خواجو، جنب مدرسه فرزانه، نبش بن بست نظام با عرصه حدود 436 مترمربع و اعیان حدود 286 مترمربع به صورت نقد و با قیمت پایه صد و چهار میلیارد ریال به مزایده گذاشته شده و در شرح این پلاک آمده که ملک مذکور در لیست آثار ملی ثبت شده و اخذ تمام مجوزهای مربوطه و بعلاوه هزینه های متعلقه صادره از مراجع قانونی در خصوص انتقال سند مالکیت و غیره به عهده برنده مزایده است و به صورت وضع موجود به فروش می رسد.

آن موقع به گفته معاون وقت میراث فرهنگی استان اصفهان، در سال 1399 از سوی این اداره کل تذکری کتبی مبنی بر اینکه بانک سپه به عنوان مالک خانه نایب اسدالله، موظف به انجام اقدامات حفاظتی در خصوص این خانه است به این بانک ارسال شد اما سید مهدی موسوی موحد، معاون کنونی میراث فرهنگی استان اصفهان میگوید: ما حدود یک ماه قبل جلسه ای با مسئولان بانک سپه داشتیم و پیرو اخطارهای قبلی، یک تذکر نو به آنها داده شد مبنی بر اینکه که از خانه حفاظت نمایند و چه برنامه ای در خصوص آن دارند.

ضمن اینکه از آنجایی که دکتر طغیانی، نماینده مردم اصفهان در مجلس شورای اسلامی نیز در حوزه میراث فرهنگی بسیار فعال هستند پیگیر این قضیه بودند و در نهایت در پی جلسه با مسئولان بانک سپه قرار شد که این بانک اسناد مزایده را آماده نموده و خانه نایب اسدالله مجدداً با ضوابط میراث فرهنگی به مزایده گذاشته گردد. این بانک با تعدادی سرمایه گذار نیز صحبت نموده تا در مزایده شرکت نمایند و انشا الله برنده شوند.

بانک سپه و حفاظت از بناهای تاریخی

موضوع به مزایده گذاشتن خانه نایب اسدالله در حالی از سوی بانک سپه مطرح است و اداره کل میراث فرهنگی استان آن را اقدامی در جهت حفاظت از این بنا می داند که در کشورهای پیشرفته، نهادهای مختلفی از جمله بانک ها می توانند در احیای بناهای تاریخی نقش داشته و خود متولی استفاده های فرهنگی گردشگری از چنین بناهایی باشند.

کاوه خورابه، معاون علمی پژوهشی انجمن آثار و مفاخر فرهنگی کشور در خصوص ضرورت تبدیل خانه شخصیت های برجسته فرهنگی و هنری به مکان های فرهنگی با موضوع این شخصیت ها اظهار کرد: به نظر می رسد که یکی از عناصر مهم در زمینه نگاه فرهنگی ما که تاریخ فرهنگی ما را میسازد و می تواند روینمودهای ما را بطور جدی جهش دهد نقش شخصیت ها و یادگارها و ماثری است که از آنها برای ما به جای مانده است.

او ادامه داد: امروز در همه دنیا وقتی از خانه یک شخصیت تأثیرگذار صحبت می گردد به راحتی از کنار آن نمی گذرند و چنین نیست که ما آن بنا را فقط به معنای مجموعه ای از خشت و آجر و ملات و در و پنجره ببینیم؛ بلکه این بنا از یک شی فیزیکال خارج می گردد و به یک مفهوم و دنیا معنایی راه پیدا می نماید؛ یعنی این خانه با مجموعه تاریخ فرهنگی که آن شخص در آن زیسته، اثر پذیرفته و اثر گذاشته مترادف یا برابر می گردد. برای همین است هنگامی که ما بطور مثال از خانه بتهوون صحبت می کنیم اینطور نیست که فقط به یک مکان اشاره نموده باشیم بلکه ما از مکان می گذریم و به فضا و یک سپهر اندیشه ای وارد می شویم، سپهری از معنای موسیقی، سپهری از یک دوره تاریخی که در آن یک اندیشه موسیقایی، یک تحولات موسیقایی و یک آفرینش موسیقایی شکل می گیرد و به این گونه است که مکان معنای دیگری می یابد.

خورابه پیرامون نگاهی به شرایط خانه تاریخی نایب اسدالله گفت: وقتی ما با مکانی به نام خانه نایب اسدالله روبرو می شویم در واقع با هنرمندی روبرو هستیم که در تاریخ موسیقی ما تأثیری بسزا داشته است، شخصیتی که وقتی به صفحات به جامانده از او رجوع می کنیم و آنها را می شنویم و مورد تحلیل و آنالیز قرار می دهیم. متوجه ابهت و عظمت او می شویم. نایب اسدالله شخصیتی در تاریخ معاصر ما است که بنا به گفته مشهور خودش که همگان نیز شنیده اند: نی را از آغل گوسفندان به دربار پادشاهان می برد. البته منظور از دربار پادشاهان، دربار به عنوان یک مکان نیست بلکه آن را باید در معنای کلان قضیه یعنی عرصه ای هنرورانه و جدی در نظر گرفت و از همین جاست که معنایی دیگر از موسیقی برای ما شکل میگیرد.

معاون علمی پژوهشی انجمن آثار و مفاخر فرهنگی پیرامون نگاهی به شرایط خانه تاریخی نایب اسدالله اضافه نمود: امروزه ساز نی در یک بستر فرهنگی قرار گرفته است که در شاخه هایی همانند ادبیات، عرفان و تصوف ما قابل پیگیری است و براساس آن بستر فرهنگی، یک ژانر جدی موسیقایی پیرامون این ساز شکل میگیرد، به راستی امروزه سنت نی نوازی ایران مدیون شخصی به نام نایب اسدالله است، شخصی که توانسته شاگردان بسیار جدی مانند استاد مهدی نوایی و استاد حسین یاوری پرورش دهد و هر کدام از این اساتید نیز شخصیت های برجسته ای مانند استاد حسن کسایی، استاد حدادیان و دیگران را به جامعه موسیقی معرفی نموده اند و این روند سلسله وار ادامه پیدا می نماید تا امروز که مجموعه ای از هنرمندان بزرگ در نوازندگی نی هفت بند فعالیت دارند.

ضمن اینکه ارتباط نایب اسدالله با ردیف دانان بزرگ موسیقی ایران همانند میرزا عبدالله و آقاحسین قلی و بده بستان هایی که بین ایشان وجود داشته، همه و همه بیانگر اهمیت ویژه این شخصیت است که هم اکنون این مکان، طنین انداز این واقعیات است؛ یعنی اینطور نیست که فقط بگوییم در خیابان چهار باغ خواجوی اصفهان بنایی به نام نایب اسدالله قرار گرفته است بلکه درباره این بنا معنای وسیع تری وجود دارد.

خورابه با ابراز تأسف از به مزایده گذاشتن خانه نایب اسدالله اعلام کرد: متأسفانه شنیده ایم که سالهاست روی این بنا بحث وجود دارد و قرار است برای فروش به مزایده گذاشته گردد. این مسئله می تواند یک اتفاق ناخجسته ای باشد برای هنر موسیقی ایران زمین، در حالی که انتظار این است که حوزه اقتصاد ما با اتخاذ رویکرد فرهنگی کنشی دیگرگونه در این زمینه داشته باشد.

او پیرامون نگاهی به شرایط خانه تاریخی نایب اسدالله اضافه نمود: مدتی قبل که برای پیگیری شرایط این خانه به اصفهان آمدم، خدمت دوستان عرض کردم که ای کاش بانک سپه در این عرصه پیش قدم میشد و بجای اینکه این ملک فروخته گردد، در خصوص آن اقدام به سرمایه گذاری فرهنگی میکرد.

خورابه با بیان اینکه پیشنهاد ما در انجمن آثار و مفاخر فرهنگی این است که خانه نی ایران در خانه نایب اسدالله بنا گردد، تأکید کرد: امروز در کشورهای همسایه سنت های نی نوازی وجود دارد ولی قطعاً سنت نی نوازی که مختص به فرهنگ ایران زمین است و در رأس آنها شخصی به نام نایب اسدالله قرار گرفته است چه از نظر فرمی، چه از نظر رپرتوار ردیفی که می تواند ارائه کند و چه از نظر سونوریته و تکنیک های صداسازی، از ویژگی های منحصر بفرد خود برخوردار است.

معاون علمی پژوهشی انجمن آثار و مفاخر فرهنگی اضافه نمود: منظور من این است که چنین ویژگی هایی شرایطی را فراهم می نماید که نه تنها این ساز مرزهای جغرافیایی فعلی را در می نوردد بلکه می تواند خانه نی ایران را نه تنها در یک وسعت ملی بلکه در یک وسعت منطقه ای و فراتر از آن در یک گستره بین المللی قرار دهد. وقتی یک نوازنده در هر جای این کره خاکی با این ساز نوازندگی می نماید پیغام ایرانی بودن، فرهنگ ایرانی و موسیقی ایرانی را با خود حمل می نماید.

او گفت: من به شدت معتقدم که در مرحله اول بانک سپه می تواند پیش قدم گردد و موضع خود را در خصوص خانه نایب اسدالله تغییر دهد و رویکرد دیگری را اتخاذ کند که به شکل گیری خانه نی ایران منجر گردد و خود نیز کمک گری اصلی و هم نشین با اهالی هنر گردد. دوم اینکه همه نهادهای فرهنگی باید دست به دست هم دهیم و شرایطی را فراهم کنیم که این ملک بجز اهل این بنا یعنی بجز تمام نوازندگان حوزه موسیقی و مخصوصاً نی به هیچ کس دیگری سپرده نگردد؛ یعنی همین بخش به جامانده این بنا، هم از جهت معنایی و هم از جهت فیزیکال باید بازسازی شده و به شکل اولیه خود برگردانده گردد. این مکان باید محل رفت و آمد مردم و اهل تحقیق باشد و سرمنشأ آثاری گردد که انشا الله در آینده شاهد آنها خواهیم بود.

خورابه در خصوص علاقمند سازی وارثان و خریداران خانه مفاخر نیز شرح داد: به نظر می رسد که شاید بهتر باشد که بیشتر با این دوستان مصاحبه کنیم، درواقع باب مصاحبه در حوزه خانه موزه ها با موضوع اشخاص و مفاخر ما به عنوان یک رویکرد نو در سراسر کشور به صورت جدی در حال پیگیری است؛ ضمن اینکه این موضوع برای ایکوم (شورای بین المللی موزه ها) و انجمن موزه های ایران نیز اهمیت بسکمک دارد.

او ادامه داد: من معتقدم که باید با وارثان و بچه ها این شخصیت ها و همه افرادی که این ملک ها به آنها رسیده باب مصاحبه باز گردد تا در این خصوص به یک آگاهی و کلان نگری برسند که با تبدیل این خانه ها به موزه ها یا مراکز فرهنگی به نام شخصیت مورد نظر، هم به گونه ای میراث داری نموده اند، هم نام این فرد را از یک حوزه کوچک خانوادگی به یک حوزه بزرگ اجتماعی در سطح ملی، منطقه ای و بین المللی توسعه داده اند و این نام در این وسعت، بسیار بیشتر طنین انداز شده و شنیده می گردد و از قبل آن، گونه ای از اقتصاد فرهنگی شکل میگیرد.

معاون علمی پژوهشی انجمن آثار و مفاخر فرهنگی با بیان اینکه این دغدغه را نیز باید در نظر گرفت که وارثان و خریداران خانه های شخصیت ها به بنای مورد نظر به عنوان یک سرمایه نگاه می نمایند، اضافه نمود: این سرمایه می تواند در قالب یک سرمایه فرهنگی، اجتماعی و درنهایت با عنوان سرمایه نمادین مطرح گردد، یعنی حتی یک بنای کاملا فیزیکال می تواند برای آنها جنبه اقتصاد فرهنگی نیز داشته باشد و از قبل آن، دغدغه های مرتبط با حوزه اقتصاد نیز برای این دوستان در نظر گرفته گردد.

خورابه تأکید کرد: هرگونه غفلت از خانه های مفاخر در شهرهای مختلف کشور، خسران جبران ناپذیری را برای ما به همراه خواهد داشت، بطوریکه شاید در آینده نتوانیم جوابگوی این پرسش آیندگان خود باشیم که چرا به موقع اقدام نکردیم؟ این موضوع، هم از جنبه فردی و هم اجتماعی و بعلاوه از جنبه حاکمیتی، بایسته و ضرورت امروز ما است.

اما نایب اسدالله کیست؟

نایب اسدالله فرزند اصفهان است؛ او که از نوابغ موسیقی دستگاهی بشمار می رود، فراگیری ساز نِی را نزد پدرش حسین خان آموخت و عبدالخالق اصفهانی، مهدی نوائی، حسین یاوری و حسن کسایی از جمله هستند که از حضور او بهره مند شدند. نایب اسدالله بعلاوه در نواختن تار نیز مهارت داشت و در این زمینه نیز شاگردانی مانند مرحوم استاد حسین آقا شهنازی و مرحوم استاد جلال الدین تاج اصفهانی را تربیت کرد. این هنرمند که با استادان بزرگی مانند سماع حضور و آقا حسین قلی رابطه نزدیکی داشت و به قول خودش کسی بود که نی را از آغل گوسفندان به دربار پادشاهان برد گوشه بغدادی نایب را به یکی از دستگاه های ایرانی اضافه نمود. مقبره نایب بنا نیز به گفته یکی از نواده اش عباسعلی مظفری، در تخت فولاد اصفهان روبروی مقبره فیض کاشانی در زیر یک دیوار واقع شده است.

خانه نایب اسدالله مربوط به دوره قاجار است و با پلاک شماره 160 در محله مکینه خواجو و بن بست نظام قرار گرفته است. این خانه در تاریخ 24 اسفند 1383 و با شماره 11456 به عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسید. در پرونده ثبتی این خانه چنین آمد که:

این خانه بنا به شواهد تاریخی متعلق به نایب اسدالله، نی نواز مشهور دوره قاجار است. خانه از نوع حیاط مرکزی و یک اشکوبه است و فضاهای مختلف در دو جبهه آن جای گرفته اند. جبهه شرقی اصلی ترین بخش بنا است که یک ایوان و سه دری مشرف به آن در میانه ضلع و سه دری و دو اتاق و مطبخ در طرفین آن جای گرفته اند. سقف ایوان بطور کامل فرو ریخته و سه دری متصل به آن با پوشش طاق و تویزه پوشیده شده و دارای طاقچه و طاقچه بلند یا قوس هلالی است و در یک طرف این تالار کوچک یک اتاق به دری دیگر با پوشش طاق و تویزه وجود دارد که به وسیله یک در یا تالار میانی ارتباط دارد و در کنار این سه دری یک اتاق با طاق تخت قرار گرفته است.

در طرف دیگر ایوان راهرویی با بست گهواره ای وجود دارد که مطبخ در میانه آن جای گرفته و پلکانی در ابتدای مطبخ دسترسی به پشت بام را میسر می سازد و در روبروی مطبخ راهرو به وسیله یک در به تالار میانی راه می یابد و در کنار این راهرو اتاق دیگری وجود دارد که نمائی با قوس هلالی و طاق تخت دارد. در این اتاق یک بخاری دیواری گچ بری شده نیز تعبیه شده است. جبهه غربی بنا کاملا نوساز است و اتاق ها به صورت نو بازسازی شده اند. در جبهه شمالی بنا نیز ساختی وجود ندارد. ورودی منزل به وسیله در بزرگی در ضلع جنوبی حیاط صورت میگیرد که این در آهنی نیز کاملا نو است.

در این پرونده با اشاره به اینکه خانه نایب در مالکیت سرپرستی بانک سپه در استان اصفهان قرار گرفته است، آمد که تخریب کامل جبهه غربی و بازسازی اتاق ها، تغییر نمای اتاق گوشه شرقی حیاط به صورت نو و استفاده از درهای فلزی برای کمدها در این اتاق، تخریب کامل تاق ایوان در میانه ضلع شرقی و تخریب سردر ورودی و تعویض در قدیمی با در آهنی نو از دخل و تصرفات موجود در آن است.