خبرنگاران حبابی شدن جامعه محصول دوره کروناست - مجله هاستفا

روزنامه ایران در گفت وگویی با ناصر فکوهی انسان شناس آورده است: کرونا در این 6 ماه بیش از آن که سبک بهداشتی ما را تحت تأثیر قرار دهد، سبک زندگی و ارتباطات اجتماعی ما را به چالش کشید. خیلی هایمان در این مدت به زدن ماسک و شست و شوی دست ها عادت نموده ایم، اما اصرار به ادامه همان سبک زندگی سابق و همیشگی در برگزاری تجمعات و میهمانی رفتن ها و عروسی دریافت هایمان باعث شد تا در برابر کرونا نقطه ضعف نشان دهیم؛ ضعفی که در نهایت به آمار بالای فوتی ها منجر شد و همچنان هم بر آن پافشاری می کنیم، چرایش هم روشن است، ما کرونا را همچنان یک ویروس بهداشتی می بینیم، اما آیا این پیش فرض درست است؟

کرونا حالا دیگر تقریباً به یک بخش شناخته شده و ملموس زندگی ما حداقل در شرایط عمومی تبدیل شده است. مردم از مرحله انکار و شایعه و کتمان گذشته اند و دیگر به دنبال نفی ساختاری این ویروس نیستند. امروز اغلب کوشش می کنیم تا زندگی مسالمت آمیز با کرونا را یاد بگیریم. وجه غالب آن هم زندگی اجتماعی ماست. به نظر می رسد کرونا فراتر از تأثیرات شایع فیزیکی، روح جوامع را هدف قرار داده و سعی نموده تا ویژگی فردمحوری خود را بر ما غالب کند. سؤال مهمی که پیش می آید این است که جامعه ایران بعد از آمدن کرونا تا چه اندازه به این ویژگی تن داده و به انزوا کشیده شده است؟

سئوال شما گویای یک گزاره به نظر من نه چندان درست است و آن اینکه جامعه کنونی ایران جامعه ای است با میزان بالایی از ارتباطات و سرمایه اجتماعی؛ که به نظر من چنین نیست. من دراینجا البته صرفاً به فضاهای شهری که بیشتر در آنها تخصص دارم، می پردازم. سرمایه و ارتباطات اجتماعی در خلأ و در موقعیت های آنومیک یا نیمه آنومیک یعنی در محیط هایی که آسیب های اجتماعی و تشتت میان اعضای یک جامعه زیاد باشد (مثلاً شرایط های دوقطبی که با آنها آشنا هستیم) بسیار ضعیف است. منظور این است که مردم علاقه چندانی ندارند با یکدیگر تعامل داشته باشند و این تعاملات شرایط های مثبت را نمی سازد. پس دقت کنیم ما از کمیت ارتباطات و سرمایه اجتماعی صحبت نمی کنیم بلکه کیفیت آن را در نظر داریم. مثالی بزنم؛ در یک موقعیت اجتماعی آسیب دیده ممکن است یک فرد با تعداد زیادی افراد دیگر رابطه داشته باشد یا از یک نوع سرمایه اجتماعی نیز برخوردار باشد اما هیچ یک از این دو، یاریی به بهتر شدن شرایط او نمی نمایند.

اثر تعاملات یا میان کنش (interactions) هایی که ما امروز بین مردم می بینیم از نوع منفی هستند (تنش، درگیری، رقابت های منفی، حسادت و بدخواهی) و آنچه شاید بتوان به آن سرمایه اجتماعی در معنای بوردیویی کلمه گفت یعنی روابط اجتماعی ای که بتواند به افراد یاری کند تا موقعیت های بهتری پیدا نمایند، آنگاه که وجود دارد نیز نه بر اساس دگردوستی و نوع دوستی بلکه بیشتر بر اساس حسابگری و سودجویی است. حال پرسش این است که چرا ما این روابط را در فضاهای شهری نداریم یا کم داریم و کیفیت ندارند. دلیل روشن است زیرا این فضاها به صورت اتوماتیک در شهر به وجود نمی آیند، بلکه باید آنها را طراحی و ایجاد کرد. چند مثال بزنم تا روشن گردد؛ امروز وقتی ما می شنویم که مثلاً در امریکا یا اروپا به دلیل کرونا سیستم مالی تعطیل شد و مردم خانه نشین شدند، یک معنایش کاهش ارتباطات در فضاهای شهری است که چنین ارتباطاتی را اصولاً ممکن می کرد: کافه ها، رستوران ها، سینماها، تالارهای نمایش، نمایشگاه های هنری و حتی وجود مکان های پرسه زنی آمایش شده در سطح شهر... حال باید از خود بپرسیم اصولاً ما چه اندازه چنین فضاهایی داشته ایم که حالا کرونا سبب تعطیل آنها شده باشد؟ پاسخ روشن است، به دلایل بی شماری که به سیاست های کلان فرهنگی مربوط می شوند، این فضاها بسیار محدود بوده و هست. سیاست فرهنگی در ایران در استفاده از فضاهای شهری بشدت نادرست بوده است و حتی در ساده ترین شکل استفاده از این فضا برای ایجاد رضایت و شادمانی و نشاط که با یک آمایش فضاهای شهری و ایجاد جو شاداب در آنها ایجاد می گردد که به پرسه زنی امکان دهد، ناموفق بوده است.

از این رو، به گمان من کرونا برای ما تأثیر چندانی بر این نوع ارتباطات ندارد. اینکه مردم باید وسایل حمل و نقل عمومی -که اغلب از آنها ناراضی هستند- را استفاده نمایند، از مغازه هایی که نه شکل و قیافه ای مرتب دارند و نه از لحاظ قیمت اجناس و تورم بالا که آنها را هر روز افسرده تر می نماید خرید نمایند یا کارهای اداری خسته نماینده و توان فرسای اغلب غیرکارا و پردردسر و بی فایده را انجام دهند، یا در محیط های کاری حاضر شوند که بیشتر مواقع از آنها رضایت ندارند. اینها مواردی است که مردم ما با کرونا از دست داده اند و فکر نمی کنم کسی چندان از نفس این امر ناراضی باشد. تنها چیزی که اسباب نارضایتی می گردد، این است که چه کار حرفه ای و چه کارهای اداری، از لحاظ تأمین درآمد لازم هستند و اگر مردم نتوانند آنها را انجام دهند گرفتار بی پولی یا دردسرهای اداری می شوند، وگرنه مطمئن باشید که همه با کمال میل در خانه می ماندند یا حداکثر به یک پارک رفتن راضی بودند. بنابراین، در یک نتیجه گیری کوتاه بگویم آنچه ما وحشت داریم کرونا بر جامعه ما وارد کند، پیش از این وارد شده و افراد به دلیل کمبود و نبود فضاهای تجمع و شادی و نشاط و تفریح شهری به آن وادار شده اند و دلیل افسردگی عمومی جامعه نیز همین است و اتفاقاً کرونا در خانه ماندن را توجیه می نماید، البته اگر منظورمان از انزوا، گروهی از روابط جمعی و بویژه خانوادگی باشد. درست است که روابط خانوادگی که تا پیش از کرونا نیز بشدت ضربه خورده بود، شاید تا حدی باز هم بیشتر ضربه بخورند اما با روابط خانوادگی نمی توان جامعه مدرن و به روز ایجاد کرد. مشکل نه در آن روابط بلکه در فضاهای مهمی چون دانشگاه و مدارس است که تعدادشان زیاد است و از جمله محل های تجمع و اجتماعی شدن (ولو نه چندان مطلوب) بودند و حال از کار افتاده اند یا همان تعداد معدود کافه و تئاتر و تالار نمایش انگشت شمار هم دیگر در دسترس نیست. بنابراین من فکر نمی کنم انزوا واژه درستی برای آسیب جدیدی باشد که در این دوره بر افراد وارد می گردد. بیشتر می توانم بگویم حبابی شدن جامعه، یعنی فرو رفتن افراد در حباب های محافظت نماینده و به وجود آمدن تکه های پراکنده ای که علاقه مند به همزیستی با یکدیگر نیستند و کوششی برای شرایط بهبودی که همگان و با هم بتوانند از آن بهره ببرند نخواهند کرد، یکی از ثمرات این دوره خواهد بود.

یکی از مهم ترین خصیصه های این ویروس میل به قرنطینه شدن و فاصله دریافت از آدم هاست. ارتباطات اجتماعی تحت تأثیر این ویروس به چالش کشیده شده است. در ظاهر این ویروس یک مسأله بهداشتی است، اما در باطن افرادی که به ویروس دچار می شوند، حتی اگر از نظر جسمی بهبود پیدا نمایند هم تمایل کمتری به ادامه ارتباطات اجتماعی دارند و به نوعی جامعه گریز می شوند. اساساً بیماری های جسمی در سطح پاندمیک و اپیدمی می توانند بر روابط اجتماعی میان افراد تأثیر منفی یا مثبت بگذارند؟

صددرصد چنین است. اگر ما از وجود فضاهای اجتماعی شدن در شهر صحبت می کنیم، این صرفاً یک بحث آکادمیک و نظری نیست. پرسش این است که افراد کجا باید رفتارهای اجتماعی را بیاموزند، یا حتی برای تداوم جامعه کجا باید یکدیگر را بشناسند. موضوعی مثل ازدواج را در نظر بگیریم که برای جامعه ای همچون جامعه ما که 70 درصد جمعیت در سنین جوانی هستند، حیاتی است و همه می دانیم شرایط ازدواج و باروری در ایران بسیار نامطلوب و آمار طلاق بالاست. دلیل چیست؟ دلیل اصلی آن است که ازدواج به سبک سنتی ، یعنی انتخاب طرفین ازدواج از طرف خانواده ها، دیگر امکان پذیر نیست و هیچ کس حتی در بسیاری از خانواده های سنتی، دیگر زیر بار این ازدواج ها نمی رود، ولی ازدواج به سبک جدید، نیز تا فضاهای شهری برای آشنایی بین جوانان وجود نداشته باشد نمی تواند اتفاق بیفتد و البته من اینجا سخنی از سایر مسائل که اشرافی گری و اقتصاد نولیبرال به وجود آورده و ازدواج را ناممکن نموده، نمی گویم؛ ولی می خواهم بگویم حتی اگر ما آن مسائل را هم نداشتیم، کمبود فضاهایی که تبادل اجتماعی بتواند در آنها انجام بگیرد، هولناک و با بیماری کرونا ناتوانی روانی آدم ها به برقراری ارتباطی که در آن بسیار ضعیف بودند، چون تمرین نداشتند، بازهم کمتر می گردد.

به نظرم جامعه گریزی شاید واژه مناسبی باشد که صرفاً به بیماری مربوط نمی گردد و در جامعه وجود داشته است شاید بتوانم بگویم نبود مهارت های ارتباطاتی و عدم تحمل دیگری در اینجا اساسی است. از خود بپرسیم چرا ما دیگری را تحمل نمی کنیم و چرا باید تحمل کنیم. منظورم از دیگری کسی است که شبیه ما نیست، رفتار و زبانش متفاوت است، عادات و علایقش با ما فرق دارد؟ چرا باید دیگری برای ما مهم باشد، زیرا ما به دیگری و دیگری به ما هویت می بخشد. اما زندگی با دیگری یعنی همزیستی شهری را باید آموخت. بیماری کرونا با انزوایی که به وجود می آورد هم به مردم گریزی و دوری گزینی هر چه بیشتر از دیگری دامن می زند و هم شاید از آن بدتر به گروهی از جماعت های پیش شهری که در شهر باید قاعدتاً جای خود را به جماعت های جدید شهری و اجتماعی می دادند، دامن می زند، مثلاً به روابط میان گروه های محدود خویشاوندی. رابطه با خانواده خیلی هم خوب است، اما اگر کسی در یک شهر میلیونی خواسته باشد صرفاً با خانواده اش زندگی کند بی شک به خود و به دیگران ضربه می زند. این حالت تدافعی دریافت نسبت به بیرون و در لاک خود ماندن و اغلب درون جماعت های پیش مدرن ماندن، ضربه سختی خواهد بود که در آن بیماری کرونا نیز نقش خواهد داشت.

یک فرضیه هم این است که این ویروس درواقع به سراغ ویژگی های نهفته ای رفته که در درون جامعه ما وجود داشته است و حالا با این تلنگر به بیرون درز پیدا نموده، مثلاً کاهش اعتماد اجتماعی چه نسبت به طبقه قدرت و چه در برابر طبقه ثروت که بعد از آمدن کرونا به بحث روز جامعه تبدیل شد. عده ای در ابتدا نگاه خوشبینانه ای نسبت به درگیری و شیوع آن داشتند و از این نظر که بین همه گروه ها و افراد یکسان است، آن را یک ویروس عدالت محور می دانستند تا بعد که بحث درمان، واکسن و نوع مواجهه با این ویروس نشان داد ظاهراً آن طور که باید هم به برابری اعتقادی ندارد، آیا اعتماد اجتماعی در این چند ماه (پس از کرونا) تقویت شده است یا تضعیف؟

این بحث چه در ایران و چه در دنیا نوعی زیباسازی فریبکارانه است که نه با واقعیت امروز انطباق دارد و نه با واقعیت تاریخی. از موارد مشابه از آنفلوانزای اسپانیایی سال 1918 بگیرید تا تمام مصیبت هایی که در طول صد سال گذشته بر سر ما یا در این و آن سوی عالم بر سر دنیایان آمده است. در آنفلوانزای اسپانیایی میزان مرگ و میر در کشورهای فقیر میلیونی بود، اما در کشورهای ثروتمند، از چند صد هزار نفر فراتر نمی رفت. امروز نیز همین طور است. حتی در خود هر گروه از این کشورها نیز برابری وجود ندارد. مثلاً می دانیم در امریکا که یکی از مراکز اصلی کرونا در حال حاضر است، قربانی اصلی این بیماری افراد رنگین پوست و بویژه سیاهپوستان هستند. زیرا شرایط زندگی بدتری داشته اند، بیشتر مبتلا به بیماری های پیش زمینه ای شده و از شرایط زندگی نامطلوبی برخوردار بوده اند. در کشور خود ما هم، می توانیم بگوییم که همه، در یک شرایط قرار ندارند. کسانی که خانه های بزرگتر و بهتری دارند می توانند ماه ها در خانه خود بدون کمترین مسئله ای بمانند و زندگی نمایند و از خطر به دور بمانند، بدون اینکه نه برای کار کردن و نه برای خرید کردن احتیاج به خروج از منزل داشته باشند؛ برعکس کسانی که برای زندگی کردن وابسته به کار روزانه هستند؛ پس انداز ندارند یا اصولاً خانه شان کوچک و ماندن در آن، در طولانی مدت، ممکن نیست ناچارند از خانه خارج شوند. وقتی از شیوه های کاری مثل دورکاری هم صحبت می کنیم باید متوجه باشیم برای یک استاد دانشگاه یا یک معلم و نویسنده و مشاغل فکری ممکن است این کار میسر باشد اما چطور یک کارگر کارخانه یا یک مأمور نظافت در شهر می تواند دورکاری کند؟ بنابراین اینکه مثال بیاوریم که این سیاستمدار، آن نخست وزیر و این شخص ثروتمند نیز به این بیماری مبتلا شده اند گویای برابری در مقابل آن نیست. اما اگر نظام های بهداشتی مان را به سوی ارتقای بهداشت عمومی و همگانی و نه سرمایه گذاری در آینده نظام های پزشکی نخبه در مقابله با بیماری های خاصی که اغلب اقشار فرادست دغدغه آنها را دارند نبریم، می توانیم در آینده نظام هایی داشته باشیم که افراد در آن در سلامتی و بیماری با یکدیگر اختلاف کمتری داشته و در نتیجه جامعه روی آسایش و صلح اجتماعی و رفاه بیشتری را ببیند.

در کنار تمام این بحث ها، این موضوع کمتر مورد توجه قرار گرفته که چگونه فردی که 14 روز تمام را به اجبار در قرنطینه می گذراند و به نوعی به این حالت طردشدگی ناخواسته تن داده و از مردم و حتی خانواده اش دور می گردد، می تواند از این انزوا خارج گردد؟ قطعاً اگر موارد قرنطینه کم بود می توانستیم از آن بگذریم، اما با ادامه این فرایند قطعاً تعداد زیادی از مردم در شرایط مشابه قرار می گیرند و اگر بخواهیم در سطح کلان ببینیم می تواند در بلند مدت تأثیر متفاوتی بر ارتباطات میان افراد بگذارد.

اساساً بحث اعتماد بین مردم و مسئولان است. مثالی از کشورهای توسعه یافته می زنم تا ببینید این صرفاً مسأله ما نیست بلکه کشورهای اروپای غربی و امریکا تقریباً همزمان با این بیماری روبه رو شدند (در ژانویه 2020) اروپا قرنطینه سختی برقرار کرد و تقریباً تمام مشاغل را تعطیل کرد اما چون سیستم بیمه و حقوق بیکاری و حمایت از اقشار ضعیف در آن مدت هاست که به یک روال عادی تبدیل شده، توانست قرنطینه را با جدیت اجرا و سپس مرحله به مرحله از آن بیرون بیاید و امروز شرایط نسبتاً عادی دارد، مگر آن که موج دوم از راه برسد، که برای آن نیز بسیار آماده تر هستند. اما در امریکا شرایط دقیقاً برعکس بود، زیرساخت های عدالت اجتماعی ، بیمه، حقوق بیکاری و غیره سبب شد که ویروس همچون یک کشور دنیا سومی به آن ضربه زده و آن را امروز به مرکز دنیای کرونا ویروس تبدیل کند. در این کشور دقیقاً به همین دلیل نتوانستند قرنطینه را کامل اجرا نمایند و اگر در اروپا به قول متخصصان بهداشت تعطیلی کارها در حد 95 درصد و به مدت حدود دو ماه رخ داد در امریکا این ارقام 50درصد و کمتر از چهار هفته بود. البته باید اضافه نمود که امریکا با مشکل اساسی در رهبری هم روبه روست، زیرا ترامپ فردی کاملاً بی کفایت است و مدیریت مقابله با بیماری عملاً به فرمانداران هر ایالت سپرده شد، این جا بود که فرماندار نیویورک توانست با یک سیاست سخت قرنطینه این شهر میلیونی را در عرض کمتر از شش هفته به حال عادی برگرداند، در حالی که در ایالات جنوب که اغلب فرمانداران جمهوریخواه هستند، شرایط هر روز بدتر می گردد.

منظورم آن است که اگر اعتماد میان مردم و مسئولان وجود داشته باشد، قرنطینه ضرورتاً ضربه شدیدی نمی زند و برعکس. در ایران متأسفانه ما یک دور باطل داریم نوعی عدم اعتماد مردم به مدیران که خود سبب عدم مسئولیت مردم در قبال یکدیگر نیز می گردد. در نتیجه در این چرخه باطل دائماً شرایط بدتر می گردد. پس صرف در خانه بودن نیست که ضربه می زند ولی باید افراد اعتماد داشته باشند که مسئولان به درستی از آنها چنین کاری را می خواهند و در عین حال همبستگی اجتماعی و دگردوستی و نوع دوستی نیز در حد بالایی باشد تا افراد صرفاً به خود و خانواده خود فکر ننمایند که متأسفانه این همان چیزی است که به آن، فرهنگ شهفرایندی می گوییم و در مردم ما بسیار پایین است. در این شرایط زمانی که بیماری واقعاً کاهش یابد، هرچند ارتباطات بازسازی می گردد اما به نظر من آسیب باز هم بیشتری از پیش می خورند و زمینه برای این چرخه که از آن نام بردم باز هم بیشتر می گردد. اینجا باید دولت از یک سو و سازمان های دولتی از سوی دیگر وارد شوند و شهر را به بخشی از زندگی تبدیل نمایند که دوست داشتنی باشد تا بتوانند مسائل را حل نمایند و این ایجاد حس تعلق ساکنان به زیستگاه شان ممکن نیست جز با بالا بردن دائم و شدید آزادی های اجتماعی و بازبینی و طراحی و آمایش کاملاً متفاوت شهرهایی که در آنها زندگی می کنیم.