بیماری هلندی ماهیت پوپولیستی دارد - مجله هاستفا

در سفر با تور هلند از کشور گلهای لاله دیدن کنید.

اواخر دهه 40 و اوایل دهه 50 به طور قابل توجهی افزایش درآمد نفتی را تجربه کردیم که نتیجه آن نه تنها به رشد اقتصادی کشور منجر نشد بلکه می توان گفت به نوعی ساختار بوروکراتیک ایران را دستخوش یکسری جاه طلبی ها کرد. تحلیل شما از این رخداد تاریخی چیست؟

این موضوع در آن دهه برای نخستین بار رخ داد و تا پیش از آن کارشناسان ایرانی و حتی خاورمیانه با اصطلاح بیماری هلندی آشنا نبودند و هیچ درکی از آن نداشتند درنتیجه کشور به دام درآمدهای نفتی افتاد. در سال های بعد دوباره این اتفاق تکرار شد و ما به همان دامی افتادیم که سال های 1351 و 1352 گرفتار شده بودیم. به نظر می رسد بیماری هلندی یک بیماری تجربه ناپذیر است یعنی انباشت تجربه برای آن اتفاق نمی افتد، چرا که پنج بار در اقتصاد ایران تکرار شده است.

این بیماری در اقتصاد ایران از سال 51، 52 با افزایش بی سابقه قیمت نفت آغاز شد پس از آن در سال های 1362 و 1363 درآمد ارزی حاصل از صادرات نفت در آن دو سال به 50 میلیارد دلار رسید. یک بار دیگر هم از سال 1380 تا 1390 این رخ داد که باز درهمان چاله افتادیم. بارآخر هم بعد از پذیرش برجام بود. زمانی که درآمدهای نفتی روبه بهبودی رفت و درآمد کشور افزایش پیدا کرد. به نظر می رسد هر دولتی که در دام بیماری هلندی بیفتد به آن گرفتار می گردد. جالب تر آنکه ویروس این بیماری هم قابل انتقال است.

علت وخیم بودن بیماری هلندی چیست؟ این تجربه تکرار شونده مختص جامعه ایران است؟

این بیماری ناشی از ماهیت پوپولیستی ساختارهای سیاسی است و تنها مختص ایران نیست و در بسیاری از کشورها از جمله روسیه، عربستان و نروژ هم رخ داده است. در کل می توان گفت هنگامی که وفور منابع اتفاق می افتد انسان ها، رژیم ها، حکومت ها و سیستم ها آغاز به بی انضباطی می نمایند. این رویداد هنگامی که در سال 1353 در ایران رخ داد منجر به تجدیدنظر در برنامه پنجم توسعه شد. برنامه پنجمی که 30 میلیارد دلار درآمد خارجی داشت. رقمی که نسبت به برنامه قبلی که 10 میلیارد دلار بود به سه برابر رسید و این خود تورم زا بود.

این رقم دوباره افزایش پیدا کرد و به 220 میلیارد دلار رسید، یعنی برنامه ای که عملکرد قبلی آن 10 میلیارد دلار بود عملکرد بعدی آن را بر 220 میلیارد دلار بستند. به گونه ای که فکر می کردند این درآمد نفت تا ابد افزایشی خواهد بود. مانند کاری که رئیس جمهوری پیشین انجام داد. در دهه 50 ورود دلارهای نفتی باعث شد که کل سازمان و ساختار اقتصادی ایران را بهم بریزد و به دنبال آن ساختارهای اجتماعی و سیاسی هم دچار مشکل گردد. در حوزه اقتصادی هم تورم شدید رخ داد و تبعیض چنان رشد پیدا کرد که سقوط رژیم تنها چاره آن بود. انقلاب اسلامی، اقتصاد ایران را نجات داده است و آن ناهماهنگی که در ساختار رژیم گذشته رخ داده بود اصلاً چاره پذیر نبود چون که در داخل شاکله آن نظام امکان هیچ کاری وجود نداشت.

ما در سال های 1382 تا 1390 به همین مشکل دچار شدیم، اما چون اقتصاد ایران بزرگ تر شده بود هم میزان شوک اقتصادی کمتر بود و هم این موضوع قابل کنترل بود. این بار رژیم سرنگون نشد ولی تلاطم های بسیاری را ایجاد کرد. حتی اتفاق های سال 1388 به این مسائل و مسائل اقتصادی ارتباط دارد چرا که همان پیامدهای دوران شاه دیده می شد، اما اقتصاد ایران بزرگ بود و شوک نفتی کمتر توانست روی این تلاطم ها اثرگذار باشد.

پس اقتصاد ایران در مواجهه با درآمدهای نفتی محکوم به تکراراست؟

نه تنها ایران بلکه همه دولت ها و ساختارهای سیاسی این گونه هستند. حتی افراد هم اگر دچار وفور منابع بادآورده بشوند، ناگزیر به بی انضباطی هستند اما تفاوت در این است که با هر بار تکرار شدت لطمه از دفعات گذشته کمتر می گردد و اثرات آن را بهتر می توان کنترل کرد. جالب توجه آنکه عربستان هم در همین دام افتاد. در واقع همه کشورهای نفتی تجربه هایی مانند کشور ایران داشته اند و مسأله درآمدهای نفتی و مسائل حاصل از آن تجربه ای انباشت ناپذیر است.

به تعبیر شما برون رفت از بیماری هلندی تجربه ناپذیر است اما چطور الگوبرداری نهادها و سیاستگذاری های اقتصادی ما در مواجهه با این اتفاق در طول دهه های مختلف یکسان بوده است؟ گویا ما در این زمینه الگوبرداری می کنیم.

بله همین طور است. اما این موضوع در اختیار کسی نیست و به صورت ناخودآگاه رخ می دهد. هنگامی که وفور منافع اتفاق می افتد، بی انضباطی جزو جدایی ناپذیر مسأله است. در سال های 63-1362 و در اوج جنگ تحمیلی و در حالی که یک دولت انقلابی روی کار بود به همان اندازه که فشار خارجی اجازه می داد و به همان اندازه که درآمدهای نفتی افزایش پیدا کرد، کشور دچار بی انضباطی اقتصادی شد درحالی که از تجربه پیشین فقط چند سال می گذشت. در چنین شرایطی نوع نظام سیاسی و ایدئولوژی آنها باعث تفاوت در واکنش به مسأله نمی گردد بدین معنا که عملکرد دولت هویدا با عملکرد بعضی دولت های بعد از انقلاب یکسان بود.

در سال 1352 نخست وزیر وقت با عجله به مجلس می رود و با خوشحالی اعلام می نماید که تخم مرغ با هواپیما وارد ایران شده است. شبیه همین اتفاق در سال های 1390 و 1396 رخ داد. سه چهره سیاسی با سه ایدئولوژی و رویکرد مختلف واکنش یکسانی به موضوع داشتند.

اگر تحلیل را به سطح خرد بیاوریم، تبعات وفور منابع و درآمدهای نفتی در رفتار اقتصادی مردم چگونه تبلور یافته است؟

مردم با سرعت خود را با بی انضباطی جدید تطبیق می دهند. بی انضباطی که به اعماق جامعه ایران نفوذ کرد و یک الگوی مصرف متکی به واردات و مصرف گرایی را در ایران به وجود آورد.

این موضوع بشدت در مردم ایران رسوخ کرد و تأثیر گذاشت. در تمام 15 سال آخر رژیم پهلوی با وجود آنکه رشد فراوری مواد غذایی از نرخ رشد جمعیت بیشتر بود اما میل به مصرف آن قدر بالا رفت که تا سال 1356 ایران به واردنماینده مواد غذایی تبدیل شد. شبیه این اتفاق را در سال های 1382 تا 1390 می بینیم که انگور از فرانسه و سیرترشی از چین وارد می گردد.

در شرایطی که میوه هایی که خودمان فراوری نماینده اصلی آن هستیم از خارج وارد می گردد یعنی چقدر الگوهای مصرف توده مردم تحت سیاست های اقتصادی با سرعت قابلیت فسادپذیری دارد.