نگاهی به شرایط تپه حصار دامغان - مجله هاستفا

ایران بهشت باستان شناسان است و دلیل آن هم تعدد محوطه های تاریخی و باستانی است که در این جغرافیا وجود دارد. شاید از همین جهت است که وجود این تپه های باستانی برایمان تبدیل به امری عادی شده چنانکه دیگر در حوزه حفاظت و حراست از آنها توجه لازم را نداریم.

تپه حصار دامغان یکی از همان صدها محوطه باستانی است که با وجود هفت هزار سال قدمت مورد بی توجهی و بی مهری مسئولان نهاده شد. این تپه باستانی در جنوب شهر دامغان در روستای حیدرآباد و در استان سمنان واقع شده است. قدمت تمدن پیش از تاریخ این تپه از هزاره چهارم تا هزاره اول پیش از میلاد می رسد. در تپه حصار سه طبقه متمایز مربوط به دوران پیش از تاریخ تشخیص داده شده که هر کدام از این سه طبقه نیز به تقسیمات کوچکتری طبقه بندی شده اند.

با وجود آنکه طی کاوشهای باستان شناسی از محوطه حصار اشیا و یافته های متنوعی بدست آمده از سفالهای منقوش نخودی با نقشهایی همانند حیوانات شاخدار و سفالهای پایه دار خاکستری با طرحهای داغدار، کنده، افزوده و برجسته و ظروف با پایه های دکمه ای، ساقه ای، کوزه های لوله دار، کاسه های لوله دار، فنجان ها، آبخوری ها گرفته تا اشیای فلزی متنوع و متعددی مانند دستبندها، حلقه ها و سنجاق ها و حتی مهرهایی که از جنس گل پخته، سنگ سماق و قیر طبیعی اند و دارای طرحهایی چون صلیب، صلیب پر شده، دوایر متحدالمرکز، خطوط و دوایر، خطوط موج دار، طرح خورشید، انسان، حیوان و…است و مجمسه هایی از گاو و گوسفند و ظروف غذا و غلات و اشیای فرهنگی متعدد که همراه مردگان به خاک سپرده شده بود، بدست آمد اما هیچ موزه ای در کنار این تپه وجود ندارد که اشیا را به نمایش بگذارد.

اما تا دلتان بخواهد تکه های سفال های تاریخی و باستانی در جای جای محوطه ریخته شده که زیر پایتان خرد می گردد، چرا که سفال یکی از کم ارزش ترین اشیایی محسوب می گردد که در محوطه های باستانی بدست می آید و وفور وجود آن نیز مزید بر دلیل عدم توجه به آن است.

البته این تنها مشکل تپه حصار دامغان نیست، چرا که نه تنها این محوطه یک موزه درخور ندارد بلکه تابلوی معرفی آن نیز فرسوده شده و نوشته های روی آن بر اثر آفتاب و باد باران و کم توجهی مسئولان کمرنگ و ناخوانا شده است. درواقع در بدو ورود به محوطه تپه حصار دامغان با شرایط نابسامانی روبرو میشویم که به نوعی می تواند گواه مثال معروف رنگ رخساره خبر می دهد از سر درون باشد. در این مجموعه با وجود آنکه کانکس هایی به عنوان اتاقک نگهبانی در نظر گرفته شد اما شرایط نامناسبی دارند و چند سالی است که مورد استفاده قرار نگرفته و حفاظت دائم و ثابتی از تپه هفت هزار ساله وجود ندارد.

حتی با ورود به محوطه نه تنها کانکس های رها شده در ذوق بازدید کننده می زنند بلکه ساختمانی که به منظور تبدیل شدن به سایت پژوهشی در گوشه سمت چپ محوطه ساخته شده نیز ساز ناکوک دیگری است که منظر بصری تپه را آزار دهنده می نماید. این ساختمان از سال 1396 تا به امروز خالی به جای مانده و با وجود صرف چندین میلیارد هزینه در حال تخریب است و حتی سرویس بهداشتی هم ندارد. اگر این مجموعه فعال گردد نه تنها حفاظت دائم برای تپه حصار رقم میخورد بلکه می تواند پژوهشگران را به این محوطه بکشاند و کارهای خوبی رقم بخورد. در واقع به دلیل نبود مرکزی برای هدایت و حفاظت، اگر تور یا جهانگردان بدون هماهنگی به بازدید تپه حصار بروند، کسی نیست که هدایت کند و توضیحات را ارائه دهد.

یکی از فعالان میراث فرهنگی دامغان با اشاره به آنکه اگر مدتی در محوطه باستانی تپه حصار بمانیم و از بخشهای آن تماشا کنیم می توانیم شاهد صحنه های عجیبی مانند عبور گله های گوسفند و موتورسواران و…از روی این تپه باستانی باشیم، گفت: معمولا صبح ها و بیشتر هنگام غروب آفتاب شاهد عبور گله های گوسفند از این محوطه هستیم و حتی این تردد به میزان ای هست که رد پای آنها در جای جای تپه دیده می گردد، چرا که هیچ حفاظت ثابت، فنس، حصار و…در اطراف تپه وجود ندارد و گله ها برای چرا از وسط تپه حصار رد می شوند.

او پیرامون نگاهی به شرایط تپه حصار دامغان ادامه داد: علاوه بر عبور گله گوسفندان هر لحظه شاهد عبور موتورسواران محلی نیز هستیم که آسیبهای زیادی به تپه وارد نموده اند و حتی بخشهایی از تپه را از بین برده اند. از آن جمله میتوان به بخشهایی از استخوانهایی اشاره نمود که تا چند سال پیش می توانستیم آنها را ببینیم اما اکنون دیگر اثری از آن وجود ندارد، چرا که زیر چرخ های موتورها از بین رفته اند.

این فعال میراث فرهنگی پیرامون نگاهی به شرایط تپه حصار دامغان تاکید نمود: زمینهای کشاورزی که روی تپه حصار دامغان در حال توسعه هستند از دیگر عوامل تخریب این محوطه باستانی هستند. این کشت و کارها دقیقا روی تپه حصار و حتی بخشهایی از کاخ ساسانی انجام می گردد. حتی گاها این کشت و کارها روی عرصه محوطه نیز توسعه یافته اند.

با وجود آنکه این مجموعه تاریخی یکی از نخستین محوطه هایی است که در لیست میراث ملی به ثبت رسیده و تاریخ ثبت آن نیز 24 شهریور 1310 است اما عوامل متعددی سبب شده تا این اثر را نتوانیم در لیست میراث جهانی به ثبت برسانیم و یکی از مهمترین این عوامل، گذر مسیر ریل راه آهن تهران به مشهد از قسمتی از محوطه این اثر تاریخی است چنانکه تپه باستانی به وسیله این ریل آهن به دو تکه تقسیم شد.

این فعال میراث فرهنگی دامغان درخصوص عبور ریل راه آهن و قطار از وسط تپه حصار گفت: نخستین ریل راه آهن حدود 90 سال پیش بر روی تپه حصار کشیده شد و ریل دوم نیز سال 1374 کشیده شد و متاسفانه یکی از آسیبهای جدی محوطه تپه حصار به شمار می رود. با این وجود پیگیری هایی برای تغییر مسیر راه آهن انجام شد و مذاکرات گسترده ای با شرکت راه آهن جمهوری اسلامی ایران انجام گرفت و با وجود مقاومت هایی که در گذشته وجود داشت، در حال حاضر شاهد شکل گیری همکاری هایی از سوی راه آهن هستیم.

مسئولان شهرستان در این خصوص پیگیری های خوبی انجام دادند و در نهایت کار مطالعاتی موضوع جابه جایی ریل راه آهن در سفر قبلی رئیس جمهور به استان سمنان مصوب شد. بعد از تصویب این طرح مطالعاتی، اداره کل میراث فرهنگی قراردادی با مرکز تحقیقات راه و شهرسازی وزارت راه و شهرسازی منعقد کرد که منجر به انجام کار تحقیقاتی ارزشمندی برای این محوطه شد.

او با اشاره به آنکه براساس این طرح پژوهشی، دو موضوع آنالیز شد، گفت: اینکه عبور قطار از تپه حصار آسیب وارد می نماید یا خیر نخستین بخش این پژوهش بود که با لرزه نگاری و…به این نتیجه رسیدند که علاوه بر خسارت وارده، این آسیب همچنان ادامه دارد، چرا که روزانه حدود 80 قطار از این مسیر عبور می نماید. نکته دوم بحث جابجایی ریل بود. در این بخش 8 مسیر آنالیز شد. سه مسیر اولیه طولانی بود، سه مسیر حذف و در نهایت دو مسیر مورد توجه نهاده شد. یکی از این مسیرها درواقع همان جاده شنی است که منتها الیه حریم تپه حصار واقع شده است.

این جاده شنی از ایستگاه راه آهن خارج می گردد و بعد از دو کیلیومتر مجدد به زیر پل می رود. این جاده شنی به لحاظ تملک مشکل چندانی ندارد و بعلاوه کوتاه ترین مسیر برای تغییر مسیر ریل آهن است. برآورد هزینه اجرای این طرح نیز حدود 75 میلیارد تومان است. بعلاوه مجموعه های مردمی و شرکتهای خصوصی آمادگی خود را برای انجام کارهای زیرسازی به صورت رایگان اعلام نموده اند و نیازی نیست که راه آهن هزینه کند.

این فعال میراث فرهنگی اعلام کرد: نگرانی وجود داشت که عنوان میشد به دلیل وجود سه قوس در مسیر نو، سرعت قطار کم خواهد شد که به زیر 60 می رسد در حالی که تحقیقات صورت گرفته نشان داد، قطار با سرعت 100 هم می تواند عبور کند و نگرانی ها برطرف شد. بعلاوه شرایط فنی ایستگاه قطار دامغان که به تپه حصار چسبیده، اینگونه است که قطار با سرعتی بیشتر از 80 نمی تواند عبور کند. بنابراین الزاما باید سرعت قطار کم گردد.

او با اشاره به آنکه اگر مسیر ریل راه آهن از وسط تپه حصار دامغان جابجا گردد، چند اتفاق مهم رخ خواهد داد، گفت: نخست آنکه سایت بعد از حدود 90 سال از آسیبهای دائمی که متوجه اش است، نجات می یابد. دوم آنکه امنیتی برای جهانگردان ایجاد می گردد، چرا که درحال حاضر جهانگرد و بازدید کننده که وارد سایت می گردد به جهت آنکه قطار از وسط تپه عبور می نماید همواره نگرانی برخورد وجود دارد. با توجه به آنکه این ریل از وسط محوطه عبور نموده و به نوعی تپه را دو تکه نموده، امکان محصور کردن و دیوار یا فنس کشیدن دور تپه نیز وجود ندارد.

اجرای طرح جابجایی ریل آهن نیازمند همت وزارت میراث و جهانگردی و مسئولان ذیربط و بعلاوه وزارت راه و شهرسازی است. همکاری های مردمی در این جابجایی زیاد خواهد بود. زمین های اطراف کشاورزی است و ارزش ریالی چندانی ندارد و با هم اندیشی و همراهی قابل دسترس خواهد بود.

گزارش: معصومه دیودار